طراح برج آزادي تهران که بود ؟

حسين امانت. مهندس طراح برج آزادي اينک در شهر ونکوور کانادا سکونت دارد، از معماران نوپردازي است که حتي اگر هيچ کاري غير از طراحي برج و ميدان آزادي انجام نداده بود، بازهم نامش در تاريخ معماري مدرن ايران جاودانه مي ماند. اما او در کارنامه خويش، کارهاي سترگ ديگري نيز دارد: طراحي ساختمان دانشگاه صنعتي شريف (????)؛ ساختمان مرکز صنايع دستي سابق و سازمان ميراث فرهنگي امروزي (کامل شده در سال ????)؛ ساختمان سفارت ايران در پکن (کامل شده در سال ????) و آثار ديگري که در سال هاي دوري از وطن و در کشورهاي مختلف جهان ساخته شده اند.
برج آزادي که در زمان خود شهياد نام داشت خيلي زود نماد دروازه گونه تهران و ترجمان معمارانه ايران مدرن شد، اين بنا اکنون سي و شش ساله است و نماد انقلاب اسلامي تلقي مي شود. فرسوده از گذر زمان و رنجيده از بي مهري کسان، خود را نيازمند مرمت مي يابد. با اين حال دست بردن در مجموعه اي که ايرانيان سخت بدان خو گرفته اند و خارجيان، ايران امروزي را با تصويرش مي شناسند، کاري ساده و خالي از حرف و حديث نيست.
شهرداري تهران مسؤول مرمت و بهسازي برج و ميدان آزادي است و سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري کشور نظارت بر اين کار را به عهده دارد؛ چرا که برج آزادي در فهرست آثار ملي ايران ثبت شده است.
شهرداري نقشه هاي مرمت را براي تاييد به سازمان ميراث فرهنگي ارايه کرده و اين سازمان نيز به نوبه خود خواستار تاييد نقشه ها توسط مهندس ايرج حقيقي شده است؛ يعني کسي که در زمان ساخت برج آزادي، مسؤول کارگاه برج بود. او اکنون به خارج از کشور سفر کرده است.
در اين ميان هيچ کس سراغ مردي را نمي گيرد که ايده چنين اثر بديعي از ذهنش تراوش کرد، همان جوان ?? ساله و تازه از دانشگاه درآمده اي که حالا از مرز ?? سالگي گذر کرده و هزاران کيلومتر آن سوتر از تهران، نگران دست پرورده خويش است: حسين امانت.

حسين امانت دعوت گفت و گو را صميمانه پذيرفت و در اندازه اي که يک گفت و گوي تلفني ميان تهران و ونکور اجازه مي دهد، از هويت برج آزادي و دغدغه هايش در اين باره سخن راند. با اين حال اذعان داشت که اگر بخواهد در هرمورد توضيح کامل بدهد، حاصل سخن، مثنوي هفتاد من کاغذ مي شود. تنها اميدش اين بود که سخنانش نزد آن ها که اکنون آفريده اش را در اختيار دارند، جدي گرفته شود. آيا اين توقع بزرگي براي خالق برج آزادي است؟
برج آزادي علاوه بر اين که نماد شهر تهران و ايران مدرن شد، نماد انقلابي شد که در تقابل با نظام شاهنشاهي بود. چه قابليت هايي را در اين اثر مي بينيد که توانسته در مدت کوتاهي نماد دو موضوع متفاوت از هم باشد؟
آزادي طوري طراحي شده که معطوف به حقيقت، جوهره و عمق فرهنگ ايران است. يعني با توجه به آنچه که در طول تاريخ بر سر ايران رفته و عظمتي که در تاريخ اين کشور هست، ساخته شده. درست است که اين کار در زماني انجام شد که يک وضع سياسي ديگري در ايران حکمفرما بود، اما وقتي من آن را طراحي کردم به تمام دوره هاي تاريخي و به آينده ايران فکر مي کردم؛ نه به آن وضع سياسي خاص.
البته اصلا فکر نمي کردم که آزادي اين طور در دل مردم ايران نفوذ کند. آزادي درست مثل بچه اي بود که شما به دنيا مي آوريد و نمي دانيد که او در آينده چگونه خواهد شد. اين بچه بزرگ مي شود و زندگي مخصوص به خودش را پيدا مي کند که ديگر در اختيار شما نيست. آزادي هم همين طور شد و فکر مي کنم به اين خاطر در دل مردم جا باز کرد که خيلي ايراني است و جوهره فرهنگ ايران را در خود دارد.
اين جوهره فرهنگي که بر آن تأکيد داريد، چگونه در ساختمان برج متبلور شده است؟ يعني دقيقا چه مفاهيمي را در طراحي برج به کار گرفته ايد و مي خواسته ايد چه پيامي را از طريق آن منتقل کنيد؟
همان طور که گفتم اين بنا به گذشته هاي درخشان تاريخ ايران نظر دارد؛ به دوراني که ايران در ادبيات، هنر، معماري، صنايع دستي، علوم مختلف و خيلي چيزهاي ديگر سرآمد بود. من مي خواستم جمع بندي خودم از اينها را در آزادي ارائه کنم تا اگر کسي از خارج مي آيد يا حتي مردم ايران بدانند که اين اثر به کجا و به کدام فرهنگ مربوط مي شود.
در اين بنا، قوس اصلي وسط برج، نمادي از طاق کسري مربوط به دوره پيش از اسلام (دوره ساساني) است و قوس بالايي که يک قوس شکسته است از دوران بعد از اسلام و نفوذ اسلام در ايران حرف مي زند.
رسمي سازي هايي که بين اين دو قوس را پر مي کند، خيلي ايراني است و من آن را از گنبد مساجد ايران الهام گرفته ام. اساسا تکنيک گنبد سازي در ايران خيلي جالب است و شما در هر مسجدي که مي رويد، يک چيز تازه اي مي بينيد.
در اين گنبدها که نشانه نبوغ ايراني است، معماران قديم از قاعده مربع بنا وارد دايره گنبد شده اند و اين کار را با کمک رسمي بندي ها و مقرنس کاري هاي بسيار زيبا انجام داده اند.

در برج آزادي هم همين کار انجام شده. هندسه بنا يک هندسه مربع مستطيل است که از روي چهار پايه خود مي چرخد و ?? ضلعي مي شود و بالاخره به صورت يک گنبد شکل مي گيرد. البته شما اين گنبد را از بيرون نمي بينيد، اما از داخل برج قابل مشاهده است.
دو طبقه داخل برج، يکي بالاي قوس طاق اصلي و ديگري زير گنبد است که با آسانسور به آن مي رسيد. اين طبقه که به عنوان نمايشگاه طراحي شده با گنبدي از بتن سفيد پوشيده شده. اين گنبد مقرنس ايراني را به نوع تازه اي اجرا مي کند و ارتفاع آن از بام آزادي بيرون مي زند و از بام ديده مي شود که با کاشي هاي فيروزه اي معرق ايراني پوشيده شده است.
مصرف بتن سفيد در اين قسمت و در سالن پذيرايي آن، در آن زمان يک کار جديدي در ايران بود.
شما در زمان طراحي برج ?? ساله بوديد؟
خير، ?? سال داشتم و تازه از دانشکده معماري دانشگاه تهران بيرون آمده بودم.
خب، آدم وقتي برج آزادي را با اين توصيفي که شما گفتيد، مي بيند، متوجه مي شود که اين اثر حاصل درک عميقي از سنت هاي تاريخي و هنر و معماري ايران در دوره هاي مختلف است. چطور يک جوان ?? ساله به اين درک رسيده بود؟
من از کودکي در خانواده اي بزرگ شدم که عاشق فرهنگ ايران بود و در يک مکتب فکري پرورش پيدا کردم که مي گويد زيبايي هاي دنيا در هر کجا که باشد، متعلق به همه دنياست و هنرمند بايد به همه اين زيبايي ها مراجعه کند.
وقتي کوچک بودم، يک روز پدرم مرا به تخت جمشيد برد. وقتي از پله هاي تخت جمشيد بالا رفتم، عظمتي را ديدم که قلب من را براي هميشه از آن خودش کرد. تجربه اي بود که هيچ وقت آن را فراموش نمي کنم و فکر مي کنم کارهايي که بعدا در زمينه معماري انجام دادم، بيشتر به اين تجربه و حس مربوط مي شود. يک مقدارش را هم شما به حساب شانس بگذاريد .
اگر اجازه بدهيد، بپردازيم به مسايلي که امروزه گريبانگير برج آزادي است. در حال حاضر دست کم سه عامل به عنوان عوامل خطرزا براي برج آزادي مطرح شده؛ يکي نفوذ رطوبت حاصل از آبياري چمن هاي ميدان به پايه هاي بنا و احتمالا فونداسيون؛ دوم آلودگي شديد هوا ناشي از تردد خودروها و فعاليت کارخانجات بزرگ در غرب تهران؛ و سوم بار سنگين ترافيک در ميدان آزادي و لرزشي که تردد خودروها ايجاد مي کند. هر کدام از اين عوامل را چقدر آسيب زا مي دانيد و مقاومت برج در برابر آن ها چقدر است؟
همه اين عوامل خيلي مهم است. از آنجا که بخش هاي زير زميني ميدان خيلي بزرگ است، صدمه ديدن عايق ها يعني قيرگوني ديوارها و سقف ها و نفوذ رطوبت مساله اي جدي است که بايد فورا به آن رسيدگي شود. چون نفوذ آب در طول زمان، بتن را ضعيف مي کند.
من عکس هايي را از آزادي ديده ام که نشان مي دهد لاي سنگ ها گياه سبز شده و فکر مي کنم هر ساختماني هرچقدر که محکم باشد، اگر مدتي به آن نرسند - که در اين ?? سال گذشته اين طور بوده - خراب مي شود. در مورد رشد گياهان در لابلاي سنگ ها واقعا نگران هستم؛ چون ريشه گياه سنگ ها را خرد مي کند.
براي مرمت آزادي بايد توجه داشت که اين بنا چطور طراحي شده و چه تکنيک هايي در ساخت آن بکار رفته است. اين بنا سنگ هايي دارد که در قسمت پايين برج ?.? متر طول و ?.? متر ارتفاع دارند و کار دست سنگتراشاني است که به نظر من يک کار بي نظيري انجام داده اند. چون آن وقت که ما آزادي را مي ساختيم، هيچ کس براي پول کار نمي کرد و براي همه، اين يک کار عاشقانه اي براي مملکت بود.
اين سنگ ها با بتن و آهن ضد زنگ به هم چسبيده اند و پشت آنها يک سطح خشن است که روي آن نلغزند. ولي هر سنگي کنار سنگ ديگر با يک ماده قابل انعطاف بندکشي شده است. چيزي شبيه به لاستيک که قابل انعطاف است. ماده اي است به نام FlEXIBLE SEALANT . حالا اگر بخواهند در جريان مرمت از سيمان براي بندکشي استفاده کنند، اين کار باعث شکستن سنگ ها مي شود. به خاطر اين که در گرماي تابستان و سرماي زمستان سنگ ها و بتن زير آن ها مرتبا منبسط و منقبض مي شوند و اگر درزها قابل انعطاف نباشد، همگي خرد مي شوند.
اين را هم بگويم آقاي مهندس ايرج حقيقي که الان در ايران هستند و مهندس کارگاه برج بودند، يکي از بهترين کساني هستند که در مورد مرمت آزادي مي توان به ايشان مراجعه کرد.
آلودگي هوا چطور؟
آلودگي هم مسأله مهمي است و وضع اسيدي هوا روي سنگ هاي برج اثر مي گذارد. سنگ هاي شهياد که مرمر جوشقان هستند، اصلشان آهکي است و از آلودگي هوا آسيب مي بينند.
به نظر من راه حل اساسي اين است که ترافيک اطراف ميدان را کم کنند، اما نبايد جريان رفت و آمد قطع شود. حتما بايد اتومبيل از آن اطراف رد شود و زندگي در آن جا جريان داشته باشد تا بنا زنده بماند. ولي به نظرم تردد وسايلي مثل اتوبوس و کاميون و تعداد زياد اتومبيل بايد بررسي و محدود شود. ضمنا نبايد کاري کنيم که اتومبيل ها يک مانع و ديواري در مقابل شهياد بوجود بياورند و مانع بشوند که مردم به سوي ميدان بيايند. يعني در طرح هاي شهري خيابان هاي ميدان، بايد سعي کرد مردم راحت به باغ وسط برسند.

در مورد لرزش ناشي از تردد خودروها که اشاره کرديد، بايد بگويم آزادي آنقدر محکم ساخته شده که نبايد پايه هايش با اين حرف ها بلرزد. مهندس مشاوري که آزادي را طراحي کرده، يک از بهترين ها در دنياست.
بنا محکم است، ولي هر بناي خيلي محکم هم اگر زيرش خالي شود، مي خوابد. من نمي دانم اطراف آنجا چه اتفاقي مي افتد، اما فکر مي کنم بايد خيلي مواظب بود.
الان شهرداري تهران در حال بازسازي محوطه ميدان آزادي است و ممکن است در جريان اين کار برخي عناصر و اجزاء ميدان دگرگون شوند. آيا طراحي ميدان آزادي پيوستگي ضروري با برج دارد، يعني اگر دخل و تصرفي در طراحي ميدان صورت بگيرد ، به کليت طرح و مفاهيم آن يا حتي ساختار معماري اش لطمه خواهد خورد؟
قطعا همين طور است. نقوشي که در ميدان هست و باغچه ها و گل کاري ها را شکل مي دهد، از طرح داخلي گنبد مسجد شيخ لطف الله اصفهان الهام گرفته شده؛ منتها هندسه دايره گنبد تبديل به بيضي شده است.
روابط لوگاريتمي جالبي در هندسه و ابعاد گنبد مسجد شيخ لطف الله هست که دانش عميق رياضي معماران ايران در دوره هاي گذشته را نشان مي دهد. اگر اين طرح که در ميدان استفاده شده به هم بخورد، ايده اصلي کار از بين خواهد رفت.
طرح آب نما و فواره ها هم ملهم از باغ هاي ايراني است. همين طور شيب ميدان با دقت و به منظور خاصي طراحي شده، حد ارتفاع برج آزادي ?? متر است؛ چون نزديک فرودگاه مهرآباد قرار گرفته و نمي شود بلندتر از اين ساخت. ولي من مي خواستم وقتي به بنا نزديک مي شويد به طرف بالا برويد، در حالي که بالا بردن بنا ممکن نبود.
ما براي اين که مشکل ارتفاع را حل کنيم، يک سرازيري در ميدان بوجود آورديم. يعني شما از طرف فرودگاه که وارد ميدان مي شويد به شکل سرازير به برج نزديک مي شويد و مي رسيد به آن آب نماي دايره شکل و وقتي به بنا نزديک مي شويد، دوباره بالا مي آييد.
زمين زير برج کاملا صاف است. اين صافي و آن شيب ميدان وقتي به هم مي رسند، خط هاي قوسي جالبي را ايجاد مي کنند که نمي شود به آنها دست زد. در بازسازي ميدان بايد به اين ظرايف توجه کرد.
در عکس هايي که ديده ام، کاشي کاري شيارهاي نماي اصلي و روي گنبد اغلب خرد شده است. اين اشکال کاشي معرق ايراني است که که مي دانيد از تکه هاي کوچکي که کنار هم مي گذاريم، تشکيل شده و در زمستان با نفوذ برف و باران يخ مي زند، مي شکند و فرو مي ريزد.
امروزه با پيشرفت تکنيک کاشي، رفع اين مشکل که در اغلب بناهاي قديمي مشاهده مي شود، ممکن است. اميدوارم در تعمير اين کاشي کاري ها نهايت دقت انجام شود که طرح اصلي آن که الهامي مدرن از نقوش سنتي ايراني است، محفوظ بماند و تغيير نکند.
غير از اين موارد، توصيه ديگري هم به متوليان بازسازي ميدان آزادي داريد؟
من شنيده ام که مدت زيادي است آزادي به روي مردم بسته شده که البته به خاطر تعميرات است. ولي اين کار نبايد زياد طول بکشد. چون وقتي بنا تعطيل مي شود، از بين مي رود. نگهداري مداوم بنا مستلزم فعاليت در آن است.
داخل آزادي از نظر مرمت کار زيادي ندارد و چون داخلش بتن لخت است، هميشه نو است و کافي است که آن را تميز بکنند. اما حيف است که به اين بنا رسيدگي نکنند و درهايش به روي مردم بسته باشد .
غير از برج آزادي برخي بناهاي تاريخي تهران مثل سر در باغ ملي، شمس العماره و ساختمان موزه ملي ايران خيلي شاخص هستند و تا حدودي نمادهاي شهري به حساب مي آيند. اما بناهاي دهه هاي اخير مثل مصلاي تهران، ساختمان کنفرانس سران کشورهاي اسلامي يا ساختمان کتابخانه ملي نتوانسته اند اين شاخصه و وجه نمادين را پيدا کنند. به نظر شما چه عناصري در اين بناها مفقود است که نمي توانند نماد شهري باشند؟
يک کتابخانه هدفش اين است که مردم بروند آن جا و از کتاب ها استفاده کنند، همين طور بناهاي ديگر هر کدام به منظور خاصي ساخته شده اند، اما همان طور که اشاره کرديد، مي توانند نمادين هم باشند. مانند بناهاي دوره صفويه در اصفهان.
معماري دنيا در حال تحول خيلي سريع است و معماران در هر کجاي دنيا به تکنولوژي و امکاناتي دست پيدا کرده اند که قدرت انتخاب زيادي به آنها مي دهد.
ديگر مثل دوره صفويه نيست که فقط آجر داشتند و قوس مي زدند و همواره هماهنگي در کارشان بود. بعضي از دوران ها در تاريخ دنيا مثل بهار شکفتگي هستند و در آنها گل هاي زيادي پرورش پيدا مي کند؛ مثل رنسانس در تاريخ اروپا يا دوره سلجوقي و صفوي در تاريخ ايران.
الان وضعيت به خاطر فنون و مصالح جديد عوض شده و مدتي طول مي کشد تا اين پختگي پيدا شود. در چين هم همين آشفتگي ها وجود دارد. دوران آزمايش است.
من وقتي ساختمان مرکز صنايع دستي يعني سازمان ميراث فرهنگي فعلي را مي ساختم، استفاده هاي بي مورد و عجيب و غريب از قوس ها و مقرنس ها در معماري ايران خيلي زياد شده بود. من در آنجا با مراجعه به سنت معماري ايران يک گنبد رسمي بندي شده آجري را درست کردم تا بگويم هنوز هم مي شود با تکيه بر گذشته يک کارهايي کرد. ولي اين بنا نيز آن جنبه نمادين را ندارد، چون هدف ديگري داشته است.
يک وقت هايي اثر دنياي پيشرفته بر ما خيلي زياد است و بدون اين که بدانيم چه کار داريم مي کنيم، به تقليد از ديگران مي پردازيم. ولي به طور کلي فکر مي کنم معماران ايراني، معماران بسيار خوبي هستند. متأسفانه من کارهاي اخيري را که همکارانم در ايران کرده اند، نديده ام تا اظهار نظر کنم.
اگر دوباره به شما پيشنهاد دهند که يک بناي يادبود و نمادين براي تهران طراحي کنيد ، يادبود چه چيزي را مي سازيد و چه مفاهيمي را در ساختار آن بکار مي گيريد؟
مي دانيد، يادبود مربوط است به آنچه بر يک فرد يا يک جامعه اي گذشته؛ يک چيزي است که وقتي آن را مي بينيد فکر مي کنيد چه خبر بوده است. من يک دوره با توجه به آنچه در طول تاريخ بر سر ايران رفته، کاري را انجام دادم. اما تا مأمور کار ديگري نشوم نمي توانم بگويم آن کار چيست.
بايد مأمور بشوم تا مثل بچه اي که مي گويند مشق بنويس، يک مدتي در شور و التهاب باشم و سختي بکشم. بايد يک مقداري دعا و مناجات داشته باشم تا متمرکز شوم و از درون اين تمرکز يک فکري بيرون بيايد. بايد مأمور بشوم تا توکل کنم.
آيا اين مناجات و توکل براي طراحي آزادي هم وجود داشت؟
البته، البته، وقتي مي خواستم اين کار را انجام بدهم، دعا کردم؛ چون مي دانستم که به تنهايي نمي توانم کاري بکنم. آزادي را ساختم تا بگويم ايران از دوران سخت گذشته مي گذرد و به آينده اي درخشان مي رسد. در اين ترديدي نيست.

این هم یک عکس از مهندس حسین امانت